حیاط سرای ایرانی معمولا نسبت به سطح خیابان یا تراز خانه دارای فروافتادگی بود.
به همین خاطر "دالان" که هشتی را به حیاط متصل میکند ، یک سطح شیبدار می شد. اگر فروافتادگی حیاط زیاد می بود، دالان ناچار پیچ و خم میخورد تا فرصت لازم را برای به هم رساندن هشتی و حیاط با یک شیب منطقی  پیدا کند.

 

اینجا بود که سر هر خم دالان ، نیم هشتی هایی تعبیه میشد تا طولانی بودن دالان ، از آن فضایی دلگیر و بسته نسازد. دالان گاهی در همان ابتدا یک خم 90 درجه میخورد تا دید مستقیم از هشتی به حیاط وجود نداشته باشد. هنوز هم گاهی ورودی خانه های حیاط دار را عمود بر راهرو یا پلکانی رو به حیاط تعبیه میکنند.

 حالا چرا حیاط در ترازی پایین تر ساخته میشد ؟

▫️ دیوارهای ضخیم کاهگلی و سقف های خشتی حجم زیادی از خاک را برای ساخت و ساز طلب میکردند. خاک حاصل از خاکبرداری برای رسیدن به تراز منفی حیاط ،در ساخت و ساز خود خانه به کار میرفت. این صرفه جویی بزرگی در زمان و زحمت و مصالح بود.

▫️حیاط جعبه تقسیم کاربری های خانه بود. ایوان های تابستان نشین در سمتی قرار میگرفت که آفتابگیر نباشد ، سایه خود ساختمان اینجا را یک فضای همیشه در سایه میکرد. یکی از فلسفه های پایین تر ساختن کف حیاط هم همین بود. تا اگر ارتفاع دیوار حیاط برای تامین سایه در ظهر کافی نباشد ، پایین تر بودن تراز کف هم به کمکش بیاید.

▫️بعضی از کاربری های که اطراف حیاط قرار گرفته بودند باید در طبقه زیرزمین واقع میشدند. طبقه زیرزمین در سرای ایرانی اهمیت داشت. در گذشته یخچال و لوازم برقی برای سرد نگه داشتن غذاها وجود نداشت. ولی طبقه زیرزمین از تابش مستقیم آفتاب بیشتر در امان بود. هوای سرد هم به دلیل چگالی بیشتر راه خودش را به زیرزمین پیدا میکرد.
مشکل همیشگی طبقه زیرزمین دسترسی کم به نور بیرون بود. اما همین اختلاف ارتفاع کف حیاط با تراز همکفT فرصت تعبیه پنجره و تامین نور برای زیرزمین میشد.
اگر این اختلاف تراز کافی نبود ، علاوه بر آن ، قسمت نزدیک به زیرزمین حیاط را گودتر در نظر میگرفتند که به آن "گودال باغچه" میگفتند.

▫️بخاطر اینکه رطوبت به عنوان عامل تعدیل کننده در هوای اقلیم بیابانی کم است، هرچقدر روز کویر داغ و سوزان بود ، شب ها سرد و سوزناک میشد. 
در سرای ایرانی همین گود بودن حیاط جای خالی این تعدیلگری را با خاک پر میکرد . وقتی قسمتی از دیوارهای حیاط داخل زمین باشد ، خاک پشت دیوارها به عنوان "جرم حرارتی" عمل میکند.
این غیر از نقش "عایق حرارتی" است. تعدیل با جرم حرارتی امروزه یک تکنولوژی جدید برای صرفه جویی در مصرف انرژی به حساب می آید اما در سرای ایرانی هم وجود داشت.
قسمتی از دیوار حیاط که زیر تراز خاک و از تابش مستقیم آفتاب در امان بود، دیرتر داغ میشد ، در شب های کویر که دما به شدت افت میکرد، خاک پشت دیوار، حرارتی را که در طول روز در خود ذخیره کرده بود آرام آرام به دیوارها پس میداد.
گودی حیاط جای خالی رطوبت هوای کویر را برای تعدیل گرمایی پر میکرد.

▫️علاوه بر این ها به تجریه فهمیده بودند وقتی که خانه تا نیمه در خاک مدفون است ، مقاوت و پایداری آن در مقابل زمین لرزه هم بیشتر خواهد بود.